Η προσωπικότητα του Freud

Ατάκτως Ειρημένα

 Με τη Δρ. Αναστασία Αρτεμίου

Ακαδημαϊκό

18:26:06,07/20/2021

Όπως πολλές οικογένειες, το ίδιο και του Freud ήταν περίπλοκη. Οι σχέσεις που είχε με τη μητέρα και τον πατέρα του έπαιξαν έναν προφανή και σημαντικό ρόλο στο ποιος έγινε και τα συμπεράσματα, που κατέληξε στο έργο του στην ψυχοθεραπεία. Το έργο του Freud ήταν πρωτοποριακό για την εποχή του. Ενώ εξακολουθεί να παίζει έγκυρο ρόλο στην ψυχολογία και έχει χρησιμοποιηθεί για να επεκταθεί σε νέες θεωρίες, μεγάλο μέρος της είναι παρωχημένο και δεν ισχύει πλέον για τους ανθρώπους του σήμερα. Ωστόσο, ανεξάρτητα από το πόσο άκυρες είναι μερικές από τις ιδέες του, η θεωρία του, σχετικά με τους αμυντικούς μηχανισμούς είναι αρκετά έγκυρη και μπορεί να φανεί καθημερινά σε διάφορους ανθρώπους. Επίσης, το έργο του που ασχολείται με τη συνείδηση και το ασυνείδητο έχει αποδειχθεί υποκειμενικά ξανά και ξανά σε ασθενείς που πάσχουν από διάφορες ψυχικές και συναισθηματικές διαταραχές. Ενώ η δουλειά του Freud είναι πολύ ενδιαφέρουσα, αυτό που είναι ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι ο ίδιος ο άνθρωπος και τα ζητήματα με τα οποία αντιμετώπισε. Αυτά  «οδήγησαν» στην αρχή τις ιδέες και τις θεωρίες του.

Τα σημαντικότερα σημεία

της ζωής του Freud

Ο Sigmund Freud γεννήθηκε στη Μοραβία το 1856 και πέθανε στο Λονδίνο, παραμονές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1939. Ο ίδιος, μία από τις πλέον σύνθετες προσωπικότητες του 20^ου αιώνα, άφησε πίσω του ένα τεράστιο συγγραφικό έργο, μια αξεπέραστη πνευματική κληρονομιά, αλλά και ένα πέπλο μυστηρίου να συντροφεύει τους μελετητές του για το βίο και τον ψυχισμό του. Είναι ευρέως γνωστό ότι η επιρροή της ψυχανάλυσης στους δυτικούς πολιτισμούς ήταν τεράστιες. Ξεκίνησε ως μια θεωρία αντιμετώπισης ορισμένων ψυχικών ασθενειών κι έφτασε να διερευνά τον ψυχισμό  του ανθρώπου.

Αναπόσπαστο κομμάτι των θεωριών του Freud είναι ο τρόπος ζωής του,  μιας που ο ίδιος πρεσβεύει ότι οι άνθρωποι βιώνουν τα πάντα με έναν έντονο τρόπο. Όταν ήταν ακόμη μικρό παιδί, ο περίγυρός του, προφήτευε ότι θα γίνει σπουδαίος και κύρια πηγή αυτών των πεποιθήσεων ήταν η μητέρα του, μιας και ήταν το μεγαλύτερο παιδί της οικογένειας από αυτά που επέζησαν.

Έχοντας στους ώμους το «βαρύ»  φορτίο αυτών των προσδοκιών, εργάστηκε σκληρά κι επέβαλε στον εαυτό του πολύ αυστηρούς κανόνες που αφορούσαν κυρίως στη σεξουαλική ηθική, παρόλο που πρέσβευε την σεξουαλική ελευθερία σε αντίθεση με την κοινωνία μέσα στην οποία μεγάλωνε.Παρόλα αυτά, τα όνειρά του, για επιτυχία πραγματοποιήθηκαν σε αρκετά μεγαλύτερη ηλικία κατά την οποία δέχτηκε τιμές και παγκόσμιες αναγνωρίσεις. Τα τελευταία χρόνια του Freud επισκιάστηκαν από πολλούς θανάτους στο κοντινό περιβάλλον του, που το στιγμάτισαν.

Ο στενός του φίλος και συνεργάτης,  Anton von Freund πέθανε από καρκίνο το 1920 και λίγες μέρες αργότερα πέθανε η 26 ετών αγαπημένη κόρη του, Sophie. Τρία χρόνια αργότερα πέθανε ο γιος της Sophie, μόλις τεσσάρων ετών.

Για το Freud, ο θάνατος του εγγονού του αποτέλεσε μεγάλο πλήγμα. Τον ίδιο χρόνο πληροφορήθηκε από το γιατρό του ότι έχει καρκίνο της γνάθου. Ακολούθησαν τριάντα τρεις επεμβάσεις και για δεκαέξι χρόνια έμαθε να ζει με τους φρικτούς πόνους του. Υποχρεώθηκε να φορέσει προσθετικό στη γνάθο του, που αφενός ήταν ιδιαίτερα άβολο κι αφετέρου πλήγωνε τη ματαιοδοξία του.

Η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud

Η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud ξεκίνησε με επίκεντρο τη γένεση της υστερίας και των διάφορων νευρώσεων και συνέχισε με την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη του ανθρώπου, και το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα ως το επίκεντρο του ψυχισμού ως τη δύναμη εκείνη που ορίζει την κοινωνικοποίησή του με τη δημιουργία του εγώ, του υπερεγώ, της συνείδησης του κακού και του καλού.  Όλα αυτά τα θέματα εξελίσσονται παράλληλα με τις εκφράσεις του ναρκισσισμού, του μαζοχισμού, της επιθετικότητας, των σεξουαλικών αποκλίσεων, αλλά και της δημιουργικότητας.

Μνήμες από τα παιδικά κι εφηβικά χρόνια

που επηρέασαν την προσωπικότητα του Freud

Όταν η οικογένεια του Freud μετακόμισε στη Βιέννη, δεν ήταν ιδιαίτερα ευχάριστη η ζωή τους. Πολλές φορές ο Freud επισήμανε ότι δε θυμόταν σχεδόν τίποτα από τα πρώτα τρία – τέσσερα χρόνια της ζωής του κι ότι άρχισε να έχει αναμνήσεις στα επτά του. Ελάχιστα περιστατικά έχουν καταγραφεί από τα πρώτα παιδικά χρόνια του, τα οποία –όμως – είναι ιδιαίτερα σημαντικά για την αποκωδικοποίηση της προσωπικότητάς του. Η μητέρα του, κάποια στιγμή του είχε διηγηθεί ότι ο μικρός Freud  λέρωσε με τα βρώμικα χέρια του μια καρέκλα κι εκείνη στεναχωρήθηκε. Τότε, ο γιος της υποσχέθηκε ότι όταν μεγάλωνε θα γινόταν πολύ σπουδαίος και θα της έπαιρνε μια καινούρια καρέκλα. Μια παρόμοια επανορθωτική κίνηση είχε κάνει και προς τον πατέρα του, όταν του είχε υποσχεθεί ότι θα του αγοράσει ένα κόκκινο κρεβάτι, αποδεικνύοντας ότι η αγάπη είναι πιο ισχυρή από την επιθετικότητα. Σ’ ένα άλλο περιστατικό, θυμάται ο Freud τον πατέρα του να δίνει σ’ αυτόν και την αδελφή του, ένα βιβλίο και να τους προτείνει να σχίσουν όλες τις χρωματιστές εικόνες του.

Η αγάπη για τη συλλογή βιβλίων

Πολύ αργότερα ο Freud θεώρησε ότι εξαιτίας αυτού του περιστατικού, ο ίδιος απέκτησε την αγάπη να συλλέγει βιβλία. Μια ακόμη ιστορία αναφέρεται σε μια δήλωση της μητέρας του ότι είμαστε φτιαγμένοι από χώμα κι εκεί πρέπει να επιστρέψουμε. Ο Freud δεν έδειξε να πείθεται κι έτσι η μητέρα του έτριψε τα χέρια της και του έδειξε τις σκούρες φλούδες επιδερμίδας που βγήκαν, για να επιβεβαιώσει τα λεγόμενά της. Ο Freud εξεπλάγη και για πρώτη φορά αντιλήφθηκε την έννοια του αναπόφευκτου. «Πρώτη φορά συναίνεσα στην ιδέα που αργότερα άκουσα να εκφράζεται με τα λόγια, Οφείλεις στη φύση ένα θάνατο».

Κάποια άλλη φορά, ούρησε σκόπιμα στο κρεβάτι των γονιών του κι ο πατέρας του από τα νεύρα του, φώναξε: «Αυτό το παιδί δεν πρόκειται ποτέ του να γίνει τίποτα». Αργότερα, ο Freud ομολόγησε ότι η κουβέντα αυτή τριγύριζε συχνά στα όνειρά του μαζί με τα επιτεύγματά του σα να ήθελε να φωνάξει:«Είδατε, τελικά έγινα κάτι».

Η κατανόηση του μύθου του Οιδίποδα

Αρκετά αργότερα, ο Freud ζήτησε από τη μητέρα του, να του διηγηθεί γεγονότα από την πρώιμη παιδική ηλικία του, διότι θεωρούσε ότι η αυτοανάλυσή του ήταν υψίστης σημασίας για να ανακαλύψει τον εαυτό του, τη λατρεία για τη μητέρα του, το φθόνο προς τον πατέρα του κι επιβεβαίωσε ότι αυτά είναι ανθρώπινα συναισθήματα που «οδηγούν»  στην κατανόηση του μύθου του Οιδίποδα.

Απόψεις των επικριτών του Freud

για τη ζωή του

Με τις θεωρίες του, ο Freud αποδόμησε όλο το οικοδόμημα της κοινωνικής ηθικής της εποχής του. Ωστόσο, ο πατέρας της ψυχανάλυσης μέσα στο σπίτι του, όχι μόνο ζούσε , αλλά και απαιτούσε να διατηρούνται όλες οι προκαταλήψεις και τα κυρίαρχα κοινωνικά ταμπού.  Με τη γυναίκα του, Μάρθα ήταν αυστηρός και ζηλιάρης, ήταν άπληστος, απαιτούσε πλήρη αφοσίωση, ενώ δεν πρόσφερε τίποτε στην οικογένειά του, που «έπρεπε» απλώς να τον υπηρετεί.

Ο Freud και τα παιδιά του

Την ίδια ώρα που θεμελίωνε επιστημονικά την άποψη πως η παιδική ηλικία παίζει κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου και πως μετά τα πέντε μας χρόνια όλη μας η ζωή αποτελεί παραλλαγή του ίδιου θέματος, αφιέρωνε στα παιδιά του, ελάχιστο χρόνο, μία ώρα την ημέρα, στη διάρκεια του δείπνου. Την υπόλοιπη ημέρα εργαζόταν. Ήταν, μεν, εκείνος που έθεσε τη σεξουαλικότητα στο επίκεντρο των κεντρικότερων αποκωδικοποιήσεών του, αλλά είχε διακόψει από πολύ νωρίς κάθε σχέση με το σεξ. Ανέδειξε με κάθε τρόπο τους μαθητές του και τους βοήθησε οικονομικά, αλλά δεν άντεχε καμία αμφισβήτηση, εξ’ ου και η οριστική ρήξη με τους Ότο Γκρος, Βίκτορ Τάουσκ, Γκέοργκ Γκρόντεκ, Χόρας Φρινκ και, φυσικά, με τους πλέον γνωστούς Γιουνγκ και Βίλχελμ Ράιχ.

Άθεος, αλλά κι έμπνευση από βιβλικές παραβολές

Ήταν άθεος, αλλά εμπνεόταν από τις βιβλικές παραβολές, ενώ φρόντιζε να επιστρέφει διαρκώς στις περιπετειώδεις αφηγήσεις που είχε αγαπήσει στην παιδική ηλικία του. Ζούσε στη Βιέννη, την οποία μισούσε βαθιά, αλλά αρνούνταν να εγκαταλείψει. Όταν πια το κύμα του αντισημιτισμού, που πήρε μεγάλες διαστάσεις τον έδιωξε στο Λονδίνο, περιέγραψε το συναίσθημά του με μια φράση: «Με έδιωξαν από μια φυλακή που μέχρι και τώρα δεν είχα καταλάβει πόσο αγαπούσα και πόσο είχα ανάγκη». Ο Freud, επίσης, αντιπαθούσε την Αμερική, παρά το γεγονός ότι εκεί αναγνωρίστηκε πρώτη φορά ως μεγάλος και αξιόλογος επιστήμονας. Μάλιστα, οι Ευρωπαίοι ψυχίατροι, την ίδια περίοδο, το λοιδορούσαν, χλευάζοντάς τον,  για τους νεωτερισμούς του.

Επέλεξε τον κόσμο των νευρώσεων – ονείρων

Εγκατέλειψε εσπευσμένα τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου είχε καταφύγει, όταν ένας οδηγός λεωφορείου τον αποκάλεσε: «Γέρο». Εν προκειμένω αξίζει να σημειωθεί πως, παρότι είχε σπουδάσει ιατρική, όπως έλεγε, επέλεξε τον κόσμο των νευρώσεων, των ονείρων και της ψυχολογίας, διότι δεν κατείχε την απαραίτητη δόση σαδισμού για να γίνει γιατρός. Φοβόταν τα καράβια, δεν ταξίδευε με τρένο κι έπασχε από έλλειψη συγκέντρωσης. Παρά τον καρκίνο του στόματος, δεν του έλειπε ποτέ ένα πούρο από τα χείλη. Λίγο πριν πεθάνει, ζήτησε από την κόρη του, Άννα, να του χορηγήσει μια μεγάλη δόση μορφίνης για να περάσουν οι πόνοι  κι  η οποία τον έριξε σε κώμα και δεν ξύπνησε ποτέ. Ήταν μια μορφή ευθανασίας μιας και θεωρούσε ότι η ζωή του, δεν είχε πλέον νόημα. Κατά τη δεκαετία του 1880, εστίασε στη χρήση της κοκαΐνης ως θεραπευτική μέθοδο για τον ανθρώπινο πόνο, αλλά απέτυχε. Ο ίδιος βέβαια, πάσχοντας από κατάθλιψη και συχνές ημικρανίες έκανε χρήση κοκαΐνης αποκαλώντας την: «Η μαγική ουσία».

 

Τα πρόσωπα και γεγονότα

που επηρέασαν την προσωπικότητα του Freud

Κυρίαρχη φιγούρα στη ζωή του Freud αποτέλεσε ο πατέρας του,  που ήταν αρκετά απόμακρος και αυταρχικός. Η μητέρα του, από την άλλη, ήταν στοργική κι απλόχερη σε συναισθήματα. Στα 26 χρόνια του,  ήταν ένας φτωχός μαθητής, ο οποίος ζούσε ακόμα με τους γονείς του, ενώ το επιστημονικό εργαστήριο του, δεν απέδιδε αρκετά για να συντηρήσει μια οικογένεια. 

Ο ρόλος της Σαμπίνας Σπιλράιν

Έτσι, αποφασίζει να γίνει γιατρός για να μπορέσει να παντρευτεί τη Μάρθα Μπερνάϊς και ν’ αποκτήσει μαζί της, έξι παιδιά. Πίσω από τις θεωρίες του Freud για το ασυνείδητο και την παιδική σεξουαλικότητα και τις μελέτες του Γιουνγκ για τη θρησκεία και τα όνειρα κρύβεται η Σαμπίνα Σπιλράιν. Είναι το πρόσωπο που μπήκε ανάμεσα στους δύο φίλους και συνεργάτες, με αποτέλεσμα το διαχωρισμό της επιστήμης της ψυχανάλυσης σε σχολές το 1912. Η γυναίκα που τους χώρισε. Παράλληλα, βοήθησε να βρει ο καθένας το δρόμο του.  Ο πατέρας της ψυχανάλυσης, ο μαθητής του και μια ασθενής, η οποία αργότερα διαμόρφωσε τις δικές της ψυχαναλυτικές μεθόδους, αποτέλεσαν το τρίγωνο που έφερε τα πάνω- κάτω στην επιστήμη της ψυχιατρικής τον 20ό αιώνα. Όλα άρχισαν το 1904, όταν η 19χρονη Σαμπίνα Σπιλράιν εισήχθη για ένα χρόνο στην ψυχιατρική κλινική της Ζυρίχης με συμπτώματα ψυχικής διαταραχής. Εκεί εργαζόταν ως ψυχίατρος ο Carl Gustav Jung,, ο οποίος υπέπεσε σε δεοντολογικό σφάλμα συνάπτοντας δεσμό με την ασθενή του και παρά το γεγονός ότι ήταν ήδη παντρεμένος.

Η συνεργασία Freud- Jung

Παράλληλα, την ίδια χρονιά άρχισε και η συνεργασία του με το Freud, έπειτα από ένα τηλεφώνημα διάρκειας 13 ωρών.  Η νεαρή Σαμπίνα Σπιλράιν από τη Ρωσία θεραπεύτηκε και άρχισε την ενασχόλησή της με την επιστήμη της ψυχιατρικής, καθώς ο Jung τη βοηθούσε στη διατριβή της. Αργά ή γρήγορα όλα αποκαλύφθηκαν, ο Jung έχασε τη θέση του στην κλινική και έβαλε τέλος στη σχέση τους.  Συνέχισαν να συνεργάζονται έως  και το 1912 και η Σαμπίνα Σπιλράιν εξελέγη μέλος της Ψυχαναλυτικής Κοινότητας της Βιέννης κι άρχισε τη συνεργασία της με τον Freud. Ο  Carl Jung το 1957 αποκάλυψε σε συνέντευξή του ότι ο Freud διατηρούσε δεσμό με την αδελφή της συζύγου, τη Μίνα Μπέρναϊς. Για κάποιους ήταν μια ψευδής είδηση που αποτελούσε την τέλεια εκδίκηση του Γιουνγκ. Πρόκειται για τη γυναίκα που επί χρόνια φρόντιζε τα παιδιά του πατέρα της ψυχανάλυσης, μαγείρευε, ασχολιόταν με τη χειροτεχνία, υποδεχόταν τους καλεσμένους του και έπαιζε χαρτιά μαζί του.

Ο Freud και οι γυναίκες

Το 1887, έκαναν μαζί διακοπές σε θέρετρα της Ιταλίας και κάποιοι υπαινίσσονταν ότι η σχέση τους, δεν ήταν αθώα. Είναι εμφανές ότι η σχέση του με τις γυναίκες ήταν προϊόν μιας διαρκούς σύγκρουσης. Από τη μια,  δεν μπορούσε να ξεφύγει από την εμμονική διαπίστωση της εποχής του που ήθελε τη γυναίκα να μοιράζεται ανάμεσα στο ρόλο της μητέρας ή της ερωμένης.  Από την άλλη, όμως, συνέβαλε κατά πολύ στη χειραφέτησή τους. Εξάλλου,  η γυναίκα που σεβόταν απόλυτα, η μοναδική στενή φίλη του μέχρι και  τέλους, ήταν η Λουίζ Σαλομέ. Ο διάχυτος θαυμασμός του Freud προς το πρόσωπό της και η πίστη του σε ένα τέτοιο πρότυπο ανεξάρτητης γυναίκας επιβεβαίωνε τον αγώνα που έκανε,  ώστε οι γυναίκες «να αναπτύξουν επαγγελματική δραστηριότητα και να αποκτήσουν κοινωνική ανεξαρτησία». Επίσης, έχουν γίνει αναφορές για τις αιμομικτικές σχέσεις με τις κόρες του, απροσδιόριστες αν ήταν μόνο στα όνειρά τοθ,  αλλά, όταν παντρεύτηκε η κόρη του, αποκάλεσε τον εαυτό του: «Ορφανό πατέρα», επειδή η κόρη του: «Ξενοπαντρεύτηκε».

Η εμβάθυνση στη ψυχή

Σίγουρα,  πάντως,  η οικογένεια Freud, που φιλοξένησε τρεις γενιές μέσα στο ίδιο σπίτι και με τον πατέρα του Sigmund ως το μόνο κυρίαρχο των θηλυκών, συνδέεται με κάποιο τρόπο με τις θεωρίες του. Η απώλεια του πατέρα του,  ήταν βαθύ πλήγμα που του άνοιξε το δρόμο εμβάθυνσης της δικής του ψυχής. Εκτός από θλίψη, ο Freud στα όνειρα που ανέλυσε,  τότε ένιωσε απογοήτευση, μέχρι κι εχθρότητα προς τον πατέρα του. Οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι ο θυμός είχε να κάνει με τη δική του ψυχή κι όχι με τις πράξεις του πατέρα του, κι έτσι την ανήγαγε στην περίπτωση του Οιδίποδα Τύραννου κατά την οποία το αρσενικό παιδί επιθυμεί να κοιμηθεί με τη μητέρα του και για να το επιτύχει αυτό, απομακρύνει τον πατέρα του.

Η αλληλεπίδραση θεραπευτή – ασθενούς

Αργότερα, ο Breuer διαπίστωσε ότι η Άννα, ασθενής του, είχε αναπτύξει έντονη σεξουαλική επιθυμία γι’  αυτόν με αποτέλεσμα  να διακόψει τις συνεδρίες για να αποφύγει τον ηθικό αντίκτυπο που θα προέκυπτε από την παρόρμησή τους. Ο Freud χαρακτήρισε αυτή την αλληλεπίδραση θεραπευτή – ασθενούς ως μεταβίβαση η οποία αποτελεί την αναπαράσταση των παιδικών κινήτρων που επενδύονται σε κάποιο νέο αντικείμενο. Αν αυτά τα συναισθήματα που έχουν κατασταλεί, έρθουν στην επιφάνεια από το θεραπευτή, τότε αυτή η μεταβίβαση μπορεί να δώσει τη δυνατότητα στον ασθενή να τα επεξεργαστεί στο παρόν.

Ο καναπές

Δηλαδή, η συναισθηματική ανάμνηση μπορεί να είναι το αντίδοτο της νευρωτικής επανάληψης. Προς διευκόλυνση αυτής της διαδικασίας, ο Freud  υιοθέτησε τον καναπέ στις συνεδρίες του, στον οποίο ξάπλωνε ο ασθενής και δεν είχε βλεμματική επαφή με το θεραπευτή του, έτσι ώστε να λειτουργούν αμφότεροι ουδέτερα, αποπέμποντας πιθανά ερωτικά ή επιθετικά συναισθήματα.Λαμβάνοντας υπόψη τις βασικές αρχές της προσωποκεντρικής θεωρίας,  η οποία θέλει τον άνθρωπο να εκφράζεται σε πραγματικό χρόνο καταθέτοντας ο ίδιος τις σκέψεις του, τις ενοχές του ή και τις ανασφάλειές του και μελετώντας παράλληλα τη βιογραφία του Sigmund Freud, γίνεται φανερό ότι ο πατέρας, όπως πολλοί τον αποκαλούν της ψυχολογίας, δέχτηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του,  έντονες επιρροές που συντέλεσαν στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, αλλά και στη διατύπωση των θεωριών του.

Η τραυματική εμπειρία

Ο έντονος αντισημιτισμός που βίωσε από τα παιδικά του χρόνια και τον ανάγκασε να ζήσει σ’ έναν τόπο που δεν αγαπούσε, ο θάνατος των αδελφών του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης μέχρι και το κάψιμο των βιβλίων του από τους Ναζί αποτέλεσαν μια τραυματική εμπειρία για τον ίδιο. Από την άλλη, η ισχυρή πατρική φιγούρα τον έκανε να προσπαθεί να αποδείξει σε όλη τη ζωή του ότι είναι άξιος. Απεναντίας, η στενή σχέση με τη μητέρα του πιθανόν να αποτέλεσε το κίνητρο για τη θεωρία περί Οιδιπόδειου συμπλέγματος. Οι σχέσεις του με το άλλο φύλο, τη σύζυγό του, την αδελφή της, τις κόρες του ή και τις ασθενείς του υπήρξαν σημαντικά σημεία αναφοράς για τον ίδιο και τις ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις του.

Οι φοβίες του Freud γίνονται εμφανείς μέσω της ροπής του προς τις καταχρήσεις όπως  είναι το κάπνισμα και η χρήση κοκαΐνης. Αυτές τον «οδήγησαν»  στο τέλος της ζωής του σε μια απόφαση ευθανασίας, αφού ζήτησε από την ίδια του την κόρη να του χορηγήσει μια μεγάλη δόση μορφίνης που τον «οδήγησε» στο θάνατο. Σίγουρα,  η προσωπικότητά του χαρακτηρίζεται από μια ματαιοδοξία και σήμερα πολλοί θεωρούν τις απόψεις του,παρωχημένες. Παρόλα αυτά, είναι αδιαμφισβήτητο ότι συνέβαλε σημαντικά στην ψυχανάλυση και στον τρόπο αντιμετώπισης πολλών ψυχικών ασθενειών.

©Typologos.com 2021