Το έθιμο και η ιστορία της βασιλόπιτας
Καλή Ζωή
Με την Ιωάννα Βασιλειάδου
Αρθρογράφο
19:18:31,12/12/2020
Τα πρώτα κομμάτια κόβονται για το Χριστό, την Παναγία, τον Άγιο Βασίλη, το σπίτι και τη δουλειά. Μετά ακολουθούν τα κομμάτια, που θα δοθούν στον σπιτονοικοκύρη, στη συμβία του και στους συγγενείς ή φίλους. Φωτογραφία από Дарья Яковлева από το Pixabay
Κάθε παραμονή πρωτοχρονιάς σε όλα τα σπίτια εξελίσσεται το ίδιο σκηνικό: Λίγο πριν από τις 12 τα μεσάνυχτα σβήνει ο νοικοκύρης το φωτισμό και για 60 δευτερόλεπτα «τυλίγονται» τα πάντα στο σκοτάδι. Ύστερα, ο νοικοκύρης «πατά» το διακόπτη κι επανέρχεται ο φωτισμός. Τότε τα μέλη της οικογένειας κι οι φίλοι ανταλλάσσουν ευχές, ώστε το νέο έτος να πάει πρίμα για όλους, να είναι καλότυχο και να επιφέρει ευτυχισμένες στιγμές.
Πρωταγωνίστρια της βραδιάς είναι η Βασιλόπιτα (σ.σ. κατά προτίμηση σπιτική), η οποία εμφανίζεται στο οικογενειακό τραπέζι για να κοπεί και να μοιραστεί σε κομμάτια στους παρευρισκόμενους με την έλευση της νέας χρονιάς.
Το πρωτόκολλο της κοπής της βασιλόπιτας αρχίζει με το νοικοκύρη να κρατά το μαχαίρι, με το οποίο τη σταυρώνει τρις. Ύστερα τη τεμαχίζει σε τεμάχια σχήματος τριγώνου και ένα εξ αυτών αντιστοιχεί σε έκαστο μέλος της οικογένειας, συγγενή και φίλο, που βρίσκεται εκείνη τη στιγμή στο σπίτι.
Τα πρώτα κομμάτια κόβονται για το Χριστό, την Παναγία, τον Άγιο Βασίλη, το σπίτι και τη δουλειά. Μετά ακολουθούν τα κομμάτια, που θα δοθούν στον σπιτονοικοκύρη, στη συμβία του και στους συγγενείς ή φίλους. Τα κομμάτια της βασιλόπιτας κόβονται και προσφέρονται ανά βαθμό συγγένειας , καθώς κι ημερομηνία γέννησης στους παρευρισκόμενους. Το ύστατο κομμάτι πάντοτε αντιστοιχεί στο φτωχό ή στον άπορο.
Κατά την εκδοχή του Ελληνικού εθίμου κόβονται και κομμάτια για αυτούς, που εργάζονται εκείνη την ώρα ή ταξιδεύουν ή δε παρευρίσκονται στην οικία, επειδή ασθενούν ή λόγω αιτιών δε είναι παρόντες στο γιορτινό τραπέζι.
Ωστόσο, βασιλόπιτες κόβονται εκείνη την ώρα της αλλαγής του χρόνου όχι μόνο σε σπίτια. Έτσι,ένα κομμάτι μπορεί να αντιστοιχεί στην επιχείρηση, στο κατάστημα ή στο αγρόκτημα.
Η βασιλόπιτα κόβεται εντός του «Δωδεκαήμερου» έως και το Φεβρουάριο.
Όπως είθισται, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου πραγματοποιούνται τελετές κοπής της βασιλόπιτας σε υπουργεία, γραφεία, επιχειρήσεις, ομοσπονδίες, ενώσεις, επιμελητήρια, σωματεία, συλλόγους, λέσχες, οργανώσεις κοκ.
Οι τελετές αυτές καθιερώθηκαν τα νεότερα χρόνια κι ανάγονται στις συντεχνίες, που λειτουργούσαν κατά τη διάρκεια του παρελθόντος, οπότε τα μέλη συγκεντρωνόταν για να κόψουν τη βασιλόπιτα για να πάει καλά το επάγγελμά τους.
Στα νησιά είθισται πολύ νωρίς της πρωτοχρονιάς από το νοικοκύρη να ριχθεί αγίασμα σε όλη την οικία, ενώ στο χέρι έχει ένα κομμάτι της Βασιλόπιτας ή του Χριστόψωμου μαζί με ένα κερί. Συγχρόνως εξέρχεται ο σπιτονοικοκύρης κι εισέρχεται τρις φορές εκ της εξώπορτας αναφέροντας τη φράση: «Έξω τα κακά, μέσα τα καλά».
Κατά την εκδοχή του Ελληνικού εθίμου κόβονται και κομμάτια για αυτούς, που εργάζονται εκείνη την ώρα ή ταξιδεύουν ή δε παρευρίσκονται στην οικία, επειδή ασθενούν ή λόγω αιτιών δε είναι παρόντες στο γιορτινό τραπέζι.Φωτογραφία από Volker Gröschl από το Pixabay
Η ιστορία της βασιλόπιτας
Το εθιμικό πλαίσιο της βασιλόπιτας ανάγεται στα βάθη των χρόνων και στην αρχαία γιορτή των «Κρονίων» (των ρωμαϊκών «Σατουρναλίων»). Αυτή τη γιορτή συνέχισαν οι Φράγκοι, οι οποίοι έβαζαν ένα νόμισμα εντός μιας πίτας κι όποιος το έβρισκε, ονομαζόταν «Βασιλιάς της βραδιάς». Ωστόσο, ένα άλλο έθιμο μας παραπέμπει στην τοποθέτηση ενός φασολιού στην πίτα κι όποιος το ανακάλυπτε, γινόταν ο «Φασουλοβασιλιάς».
Η τελετή κοπής της βασιλόπιτας αποτελεί την επιβίωση ενός αρχαίου εθίμου που πραγματοποιείται μέχρι και τις ημέρες μας. Το γεγονός έχει καταγράψει κι ο αείμνηστος καθηγητής Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Δημήτρης Λουκάτος, αφού οι αρχαίοι Έλληνες πραγματοποιούσαν τον εορταστικό άρτο σε μεγάλες αγροτικές γιορτές και τον οποίο έδιναν προσφορά προς τους θεούς. Κυρίως τελούνταν ο εορταστικός άρτος στα Θαλύσια (αγροτική εορτή) και στα Θεσμοφόρια της αρχαίας Αθήνας.
Με τη τελετή κοπής της βασιλόπιτας επιχειρεί το ανθρώπινο ον να τεστάρει την τύχη μέσω του κέρματος και να «οσφρανθεί» τη ροή του νέου έτους. Έτσι, όποιος θα βρει το φλουρί θα έχει μια τυχερή – ευνοϊκή χρονιά! Με την Ορθόδοξη Παράδοση σύμπλεξε το έθιμο με τη Βασιλόπιτα.
Η Ορθόδοξη θρησκευτική παράδοση
Οι περισσότεροι Ευρωπαίοι ακολουθούν το έθιμο των φράγκων. Η Ορθόδοξη θρησκευτική παράδοση «συμπλέει» τη βασιλόπιτα με τη μεγάλη μορφή του Μεγάλου Βασιλείου. Θρησκευτικές Πηγές αναφέρουν πως ο έπαρχος της Καππαδοκίας ήθελε να λεηλατήσει την Καισάρεια της Μικράς Ασίας, όπου τότε Επίσκοπος διακονούσε ο Μέγας Βασίλειος.
Μπροστά στον κίνδυνο αυτό αποτάθηκε ο Μέγας Βασίλειος προς τους πλούσιους της Καισαρείας, ώστε να συγκεντρώσουν όσα χρυσαφικά μπορούσαν, ώστε να το δώσει ο ίδιος στον Έπαρχο. Στην ιερά παράδοση αναφέρονται δύο εκδοχές.
Στην πρώτη εκδήλωσε μετάνοια ο έπαρχος. Στη δεύτερη εμφανίστηκε ο Άγιος Μερκούριος μαζί με Αγγέλους, που απέτρεψαν το στρατό του έπαρχου. Είχε, όμως, συγκεντρωθεί πλήθος χρυσαφικών.
Τότε ο Μέγας Βασίλειος δε γνώριζε σε ποιόν άνηκε το κάθε χρυσαφικό και παρήγγειλε την παρασκευή των πλακουντίων (μικρών πιστών), όπου σε καθένα από αυτά τοποθετήθηκε ένα χρυσαφικό. Στη διανομή έτυχε έκαστος ό,τι είχε προσφέρει! Πολλοί μίλησαν τότε ότι πραγματοποιήθηκε θαύμα!
Νεότερες εκδοχές
Στη μικρασιατική και ποντιακή παράδοση εμφανίζεται ο Άγιος Βασίλειος εν ώρα χαρτοπαιγνίου να υπερτερεί του εισπράκτορα των φόρων. Μετά, οι κάτοικοι μοίραζαν μικρά ψωμιά ή προσέφεραν μια τεράστια πίτα.
©Typologos.com 2020
