Έθιμα των Θεοφανίων στην Ελλάδα

Καλή Ζωή

Με την Ιωάννα Βασιλειάδου

Αρθρογράφο

20:45:55,01/05/2021

Με τα Θεοφάνια ή Φώτα ή Επιφάνεια γιορτάζει  η Εκκλησία το Βάπτισμα του Ιησού Χριστού εκ του Ιωάννου  του Προδρόμου ή Βαπτιστή.

Στη χώρα μας, τελείται ο αγιασμός για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της παραμονής των Θεοφανίων. Η τελετή αυτή καλείται «Μικρός Αγιασμός» και κατά τη διάρκεια της οποίας μεταβαίνει ο ιερέας σε άπασες τις οικίες κρατώντας το σταυρό μαζί με κλωνάρι του βασιλικού. Πραγματοποιεί, δε, το ράντισμα όλων των χώρων για να τους καθαγιάσει.

Η  συγκεκριμένη τελετή φέρει και την ονομασία «Πρωτάγιαση» ή «Φώτιση». Οι λαογράφοι  αναφέρουν πως το έθιμο αυτό  εισέρχεται το φως στους οικιακούς χώρους κι απομακρύνονται τα καλικαντζαράκια.

Η τελετή του Αγιασμού των υδάτων 

Η τελετή του  μεγάλου αγιασμού τελείται σε ετήσια βάση την ημέρα των Θεοφανίων στις 6 Ιανουαρίου. Σύμφωνα με  το τελετουργικό,  μια μικρή ή μια μεγάλη πομπή εξέρχεται εκ του ιερού ναού κι ανάλογα με την περιοχή  μεταβαίνει προς τη θάλασσα ή το ποταμό ή τη λίμνη ή την πισίνα ή τη δεξαμενή.

Έμπροσθεν της πομπής τίθενται τα εξαπτέρυγα, έπονται οι ιερείς και μετά βρίσκονται οι εκπρόσωποι των Αρχών, καθώς και ο λαός.

Τα ύδατα αγιάζονται, όταν ο ιερέας ρίπτει το Σταυρό μέσα σε αυτά. Αυτό είναι το «σύνθημα» για να πέσουν οι κολυμβητές ή «βουτηχτάδες» στα θαλάσσια, λιμναία ή ποταμίσια νερά,  ώστε ο ένας εξ αυτών  να πιάσει  το σταυρό , να τους ευλογήσει ο ιερέας και να τους ευχηθούν οι  παρευρισκόμενοι.

Τα «ραγκουτσάρια»

Σε κάθε τοποθεσία  της Ελλάδας εορτάζονται τα Θεοφάνια  με ιδιαίτερη κατάνυξη,  ενώ αναβιώνουν ποικίλα έθιμα σαν τα ρουγκατασάρια,  τους  αράπηδες, τις καμήλες,  τους μπαμπόγερους, τους μωμόγερους  και τους φωταράδες.

Τα ρουγκατασάρια αποκαλούνται «ρουγκάτσια» στο Θεσσαλικό κάμπο και «ραγκουτσάρια» στην Καστοριά, αλλά ο «καμβάς» του εθίμου είναι παρόμοιος με  ελάχιστες παραλλαγές. Στο έθιμο αυτό εμφανίζεται μια δεκαμελής ή  δεκαπενταμελής ομάδα μεταμφιεσμένων με τρομακτικές  συμβολικές μάσκες, ώστε να ξορκιστεί το κακό.  Τα μέλη της ομάδας «γυρίζουν»  στις οδούς κάνοντας «παταγώδεις» ήχους με τα κουδούνια κι απαιτούν να λάβουν αντίτιμο, γιατί εκδιώκουν τα κακά πνεύματα.

Οι «μπαμπόγεροι» αναβιώνουν στη Δράμα, όπου οι γυναίκες από το πρωινό  της παραμονής των Θεοφανίων πίπτουν στάχτη περιμετρικά εκ της οικίας προς διωγμό των καλικάντζαρων και για μην εμφανιστούν τα φίδια κατά τη διάρκεια του  καλοκαιριού.

Μετά από το πέρας της τελετής του αγιασμού των υδάτων εμφανίζονται οι «μπαμπόγεροι» με μεταμφιέσεις υπό τη μορφή ζώου και «παίρνουν στο κυνήγι» τους περαστικούς προσπαθώντας να τους ρίξουν στάχτη. Ταυτόχρονα, απαιτούν να λάβουν φιλοδώρημα,  ώστε να φύγουν τα καλικαντζαράκια.

Οι «Μωμόγεροι»

Την ίδια ημέρα αναβιώνει το πανάρχαιο ποντιακό έθιμο των «μωμόγερων» σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας.Πρόκειται για ένα έθιμο, το οποίο βασίζεται στη σάτιρα, ενώ πραγματοποιείται από το μέσον του κάθε Δεκεμβρίου έως και τα μέση του Ιανουαρίου.Το έθιμο «αντανακλά» την ελληνικότητα των Ποντίων και παλαιότερα το πραγματοποιούσαν, ώστε να  ξεχαστούν από  τη σκλαβιά που τους επέβαλαν οι Τούρκοι, καθώς και τον άγριο εξισλαμισμό. 

Η αναβίωση των «μωμόγερων» γίνεται έως και τις ημέρες μας, σε περιοχές της Ελλάδας,όπου ζουν και δραστηριοποιούνται έντονα οι Πόντιοι,οι οποίοι από γενιά σε γενιά κατορθώνουν να «κρατούν» τα πολιτιστικά και τα λαογραφικά στοιχεία τους. Όσοι συμμετέχουν μεταμφιέζονται συμβολικά.

Η αρκούδα «αντικατοπτρίζει» τη δύναμη, η ηλικιωμένη γυναίκα «καταδεικνύει» το παρελθόν, η νύφη προσδίδει το μέλλον, το άλογο «αντανακλά»  την ανάπτυξη, ο γιατρός συμβολίζει την υγεία και η κατσίκα «εικονίζει»  την τροφή.

Οι «φωταράδες»

Το έθιμο των «φωταράδων» αναβιώνει στη Χαλκιδική, όπου εμφανίζεται ο «βασιλιάς» φέροντας κουδούνια. Μαζί του, βρίσκονται οι φωταράδες και φέροντας ξύλινα σπαθιά μεταβαίνουν στην πλατεία του χωριού, ώστε πάρουν το λουκάνικο, που βρίσκεται εκεί.

Το έθιμο των «αράπηδων» αναβιώνει ανήμερα των Θεοφανίων στα χωριά της Καβάλας και της Δράμας. Οι λαογράφοι αναφέρουν πως οι αράπηδες ήταν πολεμιστές της εκστρατείας  του Μεγάλου Αλέξανδρου, που μεταμφιεζόταν για να τρομοκρατήσουν τους ελέφαντες των Ινδών.Τα κουδούνια μαζί με τις προβιές «κυριαρχούν» στους μεταμφιεσμένους συμμετέχοντες του εθίμου.

Σε χωριό της Χαλκιδικής τελούν πρώτα τον αγιασμό των υδάτων και έξι άνδρες εισέρχονται κάτω από το στολισμένο ομοίωμα μιας καμήλας. Αρχίζουν, δε, να χορεύουν και να χορεύουν. Το έθιμο εξιστορεί την πραγματική ιστορία  του 19ου αιώνα, οπότε ο  γιός ενός τούρκου επιτρόπου πραγματοποίησε την απαγωγή  μίας όμορφης κοπέλας, ώστε να την παντρευτεί.

Ο αγαπημένος της κοπέλας πραγματοποίησε τότε ένα γλέντι,ώστε να την πάρει πίσω.

Μαζί με φίλους κατασκεύασε παράλληλα το παλικάρι και το ομοίωμα της καμήλας. Μετά, όλοι μαζί χρησιμοποίησαν το τέχνασμα του δούρειου ίππου ελευθέρωσαν την κοπέλα εκ της οικίας. Το παλικάρι και η κοπελιά παντρεύτηκαν την επόμενη ημέρα προτού προφτάσουν οι Τούρκοι να την πάρουν πάλι.

©Typologos.com 2021