Η αναπαράσταση της αναπηρίας στα εικονογραφημένα παιδικά βιβλία
Η αναπαράσταση της αναπηρίας στα εικονογραφημένα παιδικά βιβλία
Της Δήμητρας Ντόβα, κατόχου Μεταπτυχιακού Διπλώματος Παιδαγωγικής
e-mail: dimitra_dova100@hotmail.com
Eπόπτρια εργασίας: Ελένη Χοντολίδου. Αναγνώστηκε στο 3ο Συνέδριο των μεταπτυχιακών φοιτητών του Τομέα Παιδαγωγικής (Παρασκευή 22 Νοεμβρίου 2013).
Σε πολλά από τα κείμενα δεν δηλώνεται ρητά η αναπηρία του ήρωα και σε κάποια από τα βιβλία δεν περιγράφεται επαρκώς η αναπηρία του παιδιού, παρά γίνεται κατανοητή μέσω των εικόνων και των υπόλοιπων χαρακτηριστικών.
Η παιδική λογοτεχνία αποτελεί μια πολιτισμική πρακτική, η οποία παράγει διάφορες μορφές κατανόησης και ερμηνείας του κόσμου, καθώς, μέσω της ανάγνωσης, το παιδί έρχεται αντιμέτωπο με νέες πολιτισμικές και κοινωνικές ιδέες, οι οποίες θα μετασχηματίσουν και εντέλει θα διαμορφώσουν την υποκειμενικότητά του (Kress, 1995: 69-70, McCallum, 1999: 22).
Η λογοτεχνία και ιδιαίτερα η παιδική λογοτεχνία –κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες– υπήρξε ο κατεξοχήν χώρος, όπου οι αδύναμοι και τα άτομα με αναπηρία εμφανίζονται με στόχο την εξισορρόπηση της δυσχερούς τους θέσης στην κοινωνία της υποδοχής και αποδοχής.
Η προσπάθεια καταγραφής του αναπήρου μέσω των λογοτεχνικών κειμένων βασίζεται στην αμφίδρομη και αμοιβαία σχέση που υπάρχει μεταξύ πραγματικότητας και λογοτεχνίας, αλλά και στη θεμελιώδη αξία με βάση την οποία οι λογοτεχνικές απεικονίσεις, αποτυπώσεις και αναπαραστάσεις στις οποίες εκφράζεται και ζει ο ανάπηρος, υπάγονται αναγκαστικά στο πλαίσιο των ήδη διαμορφωμένων και υπαρχουσών κοινωνικών αντιλήψεων σχετικά με την παιδική ηλικία (Καρακίτσιος, 2001).
Οι τρόποι που παρουσιάζονται οι χαρακτήρες με αναπηρία στη λογοτεχνία, αντανακλούν την κοινωνική στάση της εποχής απέναντί τους και δεν την παράγουν πρωτογενώς, αφού τα λογοτεχνικά κείμενα αποτελούν «μηχανισμούς» που χρησιμοποιούνται, για να εκφράσουν και να διαμορφώσουν τις κοινωνικές επιταγές και τα πολιτισμικά συμφραζόμενα της εποχής τους (Καρακίτσιος, 2001, Σεμερτζίδου, 2008).
Στην ανακοίνωση μελετάται η αναπαράσταση της αναπηρίας στα εικονογραφημένα παιδικά βιβλία. Έχει διαπιστωθεί, ότι το εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο ανταποκρίνεται στην αισθητική φύση του παιδιού-αναγνώστη, συντελεί στη φιλαναγνωσία και στην πληρέστερη κατανόηση του κειμένου, καλλιεργεί και τροφοδοτεί τη φαντασία, την παρατηρητικότητα, την καλαισθησία και τη θετικότατη και πιο δεκτική στάση του παιδιού απέναντι σε διαφοροποιημένα καλλιτεχνικά μηνύματα (Καρπόζηλου, 1994: 40).
Διερευνάται η εικόνα του ανάπηρου παιδιού και των σχέσεών του με την οικογένεια και τον ευρύτερο κοινωνικό κύκλο, σε δώδεκα επιλεγμένα εικονογραφημένα παιδικά βιβλία που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα από το 1999 μέχρι σήμερα, ώστε να διαφανεί ο τρόπος με τον οποίο σχετίζονται και πραγματεύονται το θέμα της αναπηρίας τα συγκεκριμένα βιβλία.
Επιμέρους στόχοι της έρευνας ήταν να διερευνηθούν οι καθημερινές δραστηριότητές των αναπήρων, οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στην καθημερινότητα, τα αισθήματά τους, και οι λόγοι που οδηγούν στην απόρριψη ή την αποδοχή τους από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον.
Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την ανάλυση του υλικού είναι η Ποιοτική Ανάλυση Περιεχομένου, καθώς με τη χρήση αυτής της μεθόδου «επιδιώκεται η προσεκτική και με κοινωνική ευαισθησία μελέτη του κειμένου…» (Μπονίδης & Χοντολίδου, 1997: 9).
Όπως προέκυψε από το σύνολο των επιλεγμένων εικονογραφημένων παιδικών βιβλίων, προβάλλονται διάφορα είδη αναπηρίας που αποτυπώνονται μέσω των κειμένων και των εικόνων.
Ωστόσο, σε πολλά από τα κείμενα δεν δηλώνεται ρητά η αναπηρία του ήρωα και σε κάποια από τα βιβλία δεν περιγράφεται επαρκώς η αναπηρία του παιδιού, παρά γίνεται κατανοητή μέσω των εικόνων και των υπόλοιπων χαρακτηριστικών.
Στα περισσότερα βιβλία, υπάρχει ρεαλιστική απεικόνιση των ηρώων ως προς τα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά, με αποτέλεσμα να εμφαίνεται η αναπηρία τους, ενώ τα ηλικιακά χαρακτηριστικά τους κατανοούνται από τα συμφραζόμενα, από έμμεσες ή άμεσες αναφορές και από τις εικόνες.
Στην πλειονότητα του υλικού, οι ήρωες εμφανίζονται να είναι παιδιά, τα οποία φοιτούν ακόμη στο σχολείο και υιοθετούν το ντύσιμο που επιβάλλεται από τις τάσεις της εποχής τους, ενώ δε διαφέρουν από τους συνομήλικους τους.
Ως προς τις καθημερινές τους δραστηριότητες και ασχολίες, οι ήρωες εμφανίζονται να φοιτούν σε κανονικά ή ειδικά σχολεία, να λαμβάνουν υποστήριξη και βοήθεια από ειδικούς στο σπίτι τους, να ασχολούνται με διάφορα είδη του αθλητισμού και μάλιστα σε επίπεδο Παραολυμπιακών Αγώνων, ενώ τέλος, υπάρχει αναφορά που εμφανίζει το ανάπηρο παιδί να εργάζεται.
Τα συναισθήματα που νιώθουν ή βιώνουν τα ανάπηρα παιδιά, περιγράφονται σε συνάρτηση με το σχολικό, φιλικό και κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο ζουν οι ανάπηροι ήρωες.
Στην πλειονότητα του υλικού, οι αναφορές περιλαμβάνουν συναισθηματικές εκφράσεις όπως λύπη, θυμός, πίκρα, συμπόνια, παράπονο, απογοήτευση, συγκίνηση, αίσθημα μοναξιάς και απόρριψης, ενώ οι λόγοι που οδηγούν σε τέτοιου είδους συναισθήματα φαίνεται να είναι η απόρριψη από το κοινωνικό περιβάλλον.
Ωστόσο, σε μικρότερο μέρος του υλικού, το ανάπηρο παιδί εμφανίζεται να περιέρχεται στη συναισθηματική κατάσταση της χαράς, της αισιοδοξίας, της υπερηφάνειας, της αγάπης και της ευτυχίας.
Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα ανάπηρα παιδιά είναι συνυφασμένες με τη σχολική επίδοση, με την καθημερινή μετακίνηση, με την επικοινωνία τους με τον περίγυρο και, ιδιαίτερα, με τα συνομήλικα παιδιά.
Επίσης, μελετήθηκε η σχέση των ανάπηρων παιδιών με το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον.
Οι σχέσεις μεταξύ γονέων και του ανάπηρου παιδιού, οι σχέσεις ανάμεσα στα αδέρφια και ανάμεσα στο κοινωνικό περιβάλλον και τους φίλους, ανέδειξαν μία πορεία, στην οποία διαφαίνεται το πέρασμα από την άρνηση, τη ντροπή και τη μη αποδοχή τους στην καθολική αποδοχή και ένταξή τους στις παραπάνω κοινωνικές ομάδες.
Εν κατακλείδι, από την έρευνα καταδεικνύεται ότι, μέσω των συγκεκριμένων εικονογραφημένων παιδικών βιβλίων, παρέχεται μια πλουραλιστική αφήγηση, με επαρκείς πληροφορίες που εξοικειώνουν «τα μάτια» των παιδιών-αναγνωστών με το θέμα της αναπηρίας.
Οι ανάπηροι ήρωες, όπως προβάλλονται και αποτυπώνονται στις εικόνες και τα κείμενα των βιβλίων, προκαλούν την αποδοχή της διαφορετικότητας και παρέχουν μία ματιά για τη ζωή ή μέσα από τη ζωή της αναπηρίας.
Βιβλιογραφία-ελληνόγλωσση
Καρακίτσιος, Ανδρέας (2001). «Παιδική λογοτεχνία και ειδική αγωγή», στο Μαρία Τζουριάδου (επιμ.). Πρώιμη παρέμβαση: σύγχρονες τάσεις και προοπτικές. Θεσσαλονίκη: Προμηθεύς, 326-363.
Καρπόζηλου, Μάρθα (1994). Το παιδί στη χώρα των βιβλίων. Αθήνα: Καστανιώτης.
Μπονίδης, Κυριάκος & Ελένη Χοντολίδου (1997). «Έρευνα σχολικών εγχειριδίων: Από την ποσοτική ανάλυση περιεχομένου σε ποιοτικές μεθόδους ανάλυσης –το παράδειγμα της Ελλάδας», στο Μιχάλης Βαμβούκας & Αντώνης Χουρδάκης (επιμ.). Παιδαγωγική Επιστήμη στην Ελλάδα και στην Ευρώπη-Τάσεις και προοπτικές. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 188-224.
Σεμερτζίδου, Ελένη (2008). «Αναπηρία και Λογοτεχνία: Διαχρονικά στερεότυπα και προκαταλήψεις» (ανάκτηση: 12/10/2013).
ξενόγλωσση
Kress, Gunther (1995). “Representational resources and subjectivity’’, in C. Coulthard & M. Coulthard (ed.) Critical Discourse Analysis. London: Routledge, 15-32.
McCallum, Robyn (1999). Ideologies of Identities in Adolescent Fiction: the dialogic construction of subjectivity. New York and London: Garland Publishing.
©Typologos.com 2013.
